Podróżując przez Danię, każdy chyba musi ulec urokowi tego kraju. Każdego, kto jest wrażliwy na piękno, uderza dominująca tu prostota i skromność – dla przybysza z Polski wyraźna przede wszystkim w budownictwie. Większość domów wygląda tak, jakby mieszkały w nich krasnoludki . Są urocze: nadzwyczaj skromne, ale bardzo zadbane. I tak maleńkie, że giną w otaczającej je zieleni.

W Danii na każdym kroku widać dbałość o otoczenie. Trudno tu znaleźć jakąkolwiek brzydotę. Wszystko wydaje się (i jest) czyste i zadbane – od stad niena­gannie czystych krów, owiec i kóz, przez otoczenie zakładów przemysłowych, stacji benzynowych czy hurtowni, po maleńkie skraweczki zieleni przy do­mach mieszkalnych. Owe pobocza i miedze obsadzo­ne są rozmaitą roślinnością, która wprost kipi zmie­niającymi się barwami. Gdy przekwitną żółte forsy­cje i łososiowe pigwowce, miedze fioletowieją od bzów, potem zakwitają tu jaśminowce, a po nich – białe kule buldeneży.

Takie bogactwo pasów roślinnych, wyznaczających granice posiadłości czy dróg, musi być wynikiem przemyślanej i celowej działalności. Czegoś takiego w Polsce nie uświadczysz: miedza? – ot, trochę roz­jeżdżonej wozami trawy, czasem jakaś dzika grusza w granicy i to wszystko. A pobocza? – papiery, butel­ki, worki po nawozach, stare dziurawe wiadra i mied­nice, a w najlepszym razie – pokrzywy i łopiany.

Wiele domów z prezentowanego osiedla powstało w kryzysowych w Danii latach sześćdziesiątych, część jest jeszcze starsza. Większość domów trzeba było potem docieplać, ale dziś praktycznie nie ma takich, którym brak dostatecznej izolacji termicznej. W mo­dernizacji domów pomagały preferencyjne kredyty i ulgi na inwestycje energooszczędne; działania pań­stwa sprzyjały więc racjonalnemu gospodarowaniu energią. A energia w Danii jest bardzo droga. Nikt nie może tu uzyskać pozwolenia na ogrzewanie elek­tryczne, ponieważ z punktu widzenia krajowej go­spodarki energią byłoby to nieekonomiczne. Domy mieszkalne w centrach dużych miast ogrzewa się stosunkowo tanim ciepłem z elektrociepłowni, a w osiedlach podmiejskich i małych miasteczkach – gazem lub ropą, których cena jako nośnika energii jest podobna. Część gospodarstw jest zasilanych prądem elektrycznym, pochodzącym z jedynego bo­gactwa naturalnego Danii – wiatru. Wszędzie więc tam, gdzie wiatru wystarcza, kręcą się wiatraki.

Wiatraki stanowią jedyne dominanty w krajobrazie duńskim. Wszelkie obiekty przemysłowe, handlo­we, magazyny, stacje obsługi samochodów, hurtow­nie i oczywiście domy mieszkalne są zaprojektowa­ne i zbudowane z pokorą wobec piękna tego, co za­stano. Po prostu prawie ich nie widać. Nie ma też nigdzie zjawisk tak powszechnych na naszych polskich osiedlach, gdzie każdy nowy dom musi za­dziwiać świat i okolice – jeszcze wyższą niż u in­nych wieżyczką, bardziej połamanym dachem, wymyślniejszą attyką. Nie ma rozłożystych pseudo- dworków na działkach, na których bez trudu mieści się tylko komórka na łopatę i grabie, nie ma luste­rek na elewacjach, czy kaczorów Donaldów na ścia­nach wiejskich domów. Wszystko, co w Danii moż­na zobaczyć z okien samochodu, wydaje się być ta­kie, jak pan Bóg przykazał: naturalne, proste i ani na jotę ponad stan.

Krajobraz Danii – zarówno wiejskiej, jak i w miastach i na przedmieściach – jest dla mnie najlepszą ilustra­cją zasady, której na wykładach z architektury na warszawskiej „lądówce” uczył profesor Stanisław Marzyński. Gdy opowiadał o arcydziełach architektury światowej, zwykł mawiać: „Ale proszę Państwa, żeby­ście zawsze pamiętali o tym, że najlepsza architektu­ra jest zawsze gorsza od wspaniałości przyrody, a naj­prawdziwsze dzieło architektoniczne – brzydsze od krzywego drzewa, które co wiosny odradza się do no­wego życia. Nie zapomnijcie o tym, kiedy wyszedłszy z murów tej uczelni zaczniecie projektować i budo­wać”.

Taksówkarza, który był też moim przewodnikiem po osiedlu kopenhaskich domów dostępnych, zagadnęłam o jego własny dom. Okazało się, że zbudował go niety­powo jak na Duńczyka, bo za gotówkę, z pieniędzy zarobionych w Australii, gdzie przez trzy lata był ma­larzem pokojowym. Budował dom samodzielnie, przez około rok. Przedtem przygotowywał się kilka miesięcy do tego budowania, ucząc się między innymi zasad ocieplania i wentylowania ścian, izolowania domu od wilgoci i prowadzenia instalacji. „Mojego domu nie da się zaliczyć do dostępnych” – powiedział wysłuchawszy opowiadania o i o naszym konkursie na mały dom dla młodej rodziny. „Jest za duży, niewielu Duńczyków może so­bie na taki pozwolić. Kiedy drugi z moich synów wy­prowadzi się »na swoje«, będę musiał dom sprzedać i kupić sobie mniejszy.” Dom mego przewodnika ma 150 m².

Wszyscy mamy jakieś mniej lub bardziej uświadomione wyobrażenie naszego idealnego domu, jego architektonicznego charakteru i atmosfery panującej we wnętrzu. W pamięci przechowujemy obrazy budynków lub ich fragmentów, które kiedyś zobaczyliśmy i szczególnie nam się spodobały. Nie zawsze jednak potrafimy powiedzieć dlaczego chcemy, aby „u nas było podobnie”.

Wśród zapamiętanych domów są też takie, które stanowią nasz model negatywny. Poczuliśmy do nich niechęć, czasem nawet awersję, często z powodów dla nas oczywistych, chociaż trudnych do wytłumaczenia.

Mamy własne opinie i przesądy. Pró­bujemy racjonalizować sprawy tak ulotne i niejednoznaczne, jak prze­strzeń domu czy piękno jego pro­porcji. Z drugiej strony, w kwestii konkretnych rozwiązań użytko­wych, funkcji poszczególnych po­mieszczeń, materiałów budowla­nych, instalacji czy technologii, czę­sto kierujemy się uprzedzeniami. Nasze preferencje są efektem prze­czytanych lub zasłyszanych wy­rywkowych opinii. Ze zrozumia­łych względów dużo rzadziej wyni­kają z fachowej wiedzy. To one jednak, wraz z przekonaniem 0  możliwości bezkonfliktowej i względnie łatwej ich realizacji, składają się na idealny wizerunek naszego przyszłego domu. Wyobrażenie o naszym domu kon­frontujemy z rzeczywistością pod­czas pierwszych spotkań z archi­tektem lub przeglądając katalogi typowych projektów. Konfrontacja ta często bywa dość bolesna. Oka­zuje się bowiem, że nie istnieje projekt idealnego domu, pasujący do naszej sytuacji, że nasze prefe­rencje i oczekiwania są często względem siebie sprzeczne i nie tworzą spójnej całości. Jednocze­śnie uświadamiamy sobie istnienie wielu obiektywnych ograniczeń, wynikających na przykład z wy­miarów i kształtu naszej działki lub choćby z tak banalnej przyczy­ny, jak to, że dysponujemy ograni­czonymi środkami finansowymi. Zmuszeni jesteśmy pójść na liczne kompromisy.

Jeśli zleciliśmy wykonanie dla nas indywidualnego projektu domu, musimy przejść uproszczony kurs projektowania, poznać podstawo­we pojęcia i język, którym posłu­guje się projektant. Tylko wtedy efekt może w pełni usatysfakcjo­nować obie strony. Testem na sku­teczność tej nauki jest pierwsza faza projektu: koncepcja – stopień jej zrozumienia i akcep­tacji.

Gdy wybieramy gotowy, powta­rzalny projekt, sytuacja jest prost­sza, ale zarazem – trudniejsza. Prostsza, bo unikamy ryzyka zwią­zanego z tworzeniem prototypu wybieramy istniejący produkt. Trudniejsza, bo nasz wybór w ca­łości musi być kompromisem, zgo­dą na rozwiązanie, które zazwy­czaj nie w pełni pasuje zarówno do naszych subiektywnych wy­obrażeń o domu, jak i do obiek­tywnych okoliczności.

W Polsce nigdy nie mieliśmy nad­miaru dobrych projektów katalogo­wych. Przez dziesiątki lat budow­nictwo jednorodzinne traktowano jak niewygodny ideologicznie, choć chwilowo niezbędny margines. Nie stworzyliśmy nowoczesnego prze­mysłu budowlanego ani sensowne­go systemu finansowania. Nie po­wstał rynek oferujący gotowe do zamieszkania domy jednorodzinne. Nic więc dziwnego, że z projektami też nie jest najlepiej. Nie one jed­nak najskuteczniej zaśmieciły nasz krajobraz, lecz ich nieudolne, nie­fachowe przeróbki. Przykładów „poprawiania” typo­wych projektów jest mnóstwo. Zmiany w planie budynku bez uwzględnienia ich konsekwencji – konieczności zmiany kształtu da­chu, podwyższenia wysokości kon­dygnacji, bez świadomości, że trze­ba również zmienić schody, użycie zastępczych, innych niż w projek­cie materiałów budowlanych, zmieniających parametry cieplne i wytrzymałościowe konstrukcji – to tylko kilka najbardziej charak­terystycznych rodzajów „uspraw­nień”.

♦       Przede wszystkim musimy mieć świadomość, że zakres zmian moż­liwych do przeprowadzenia w ra­mach gotowego projektu jest sto­sunkowo mały.

W szczególny sposób dotyczy to projektów niewielkich domów, któ­re wykonywano starając się racjo­nalnie obniżyć koszt. W każdym domu wszystkie elementy w jakimś stopniu od siebie zależą – w ma­łym domu zależą bardziej. Jest to naturalny efekt większego projek­towego rygoru. Rozmawiając z projektantem o ewentualnych zmianach staraj­my się zrozumieć jego punkt wi­dzenia i argumentację. Projektan­tów zgadzających się bez zastrze­żeń na wszystkie nasze propozycje traktujmy nieufnie. Z twórczości opartej na zasadzie: „proszę bar­dzo, nie ma sprawy” jeszcze nigdy nic dobrego nie wyszło. Czasami powinniśmy sami pytać o konsek­wencje proponowanych przez nas zmian.

♦       Pamiętajmy, że warunkiem „do­stępności” domu jest względna ła­twość jego wykonania. Szukajmy rozwiązań prostych.

Nie bójmy się, bo skromności for­my z prostactwem pomylić nie spo­sób. Nieskomplikowana bryła, pro­sty, klarowny plan to oszczędność czasu w trakcie budowy, a więc i pieniędzy.

♦       Oglądając projekt zaczynajmy jego analizę od wyobrażenia sobie miejsca, w jakim stanie nasz dom. Zastanówmy się, czy nie będzie on jedynym „obcym” elementem wśród otaczającej go zabudowy. Taka wyróżniająca się forma jest ogromnie zobowiązująca i zwykle bardziej odpowiednia dla innej niż mieszkalna funkcji budynku. Tak więc z otoczenia naszego przyszłego domu bierzmy wszyst­ko to, co inspirujące, sami w mia­rę możliwości jak najmniej w nie ingerując.

♦       Przeanalizujmy też naszą dział­kę. Dom, który na niej stanie, bę­dzie miał swoją wewnętrzną orga­nizację, pewien system zależności pomiędzy poszczególnymi częścia­mi wnętrza, co w mniej lub bar­dziej jasny sposób wynika z rysun­ków katalogowego projektu. To, czego w katalogu nie sposób odna­leźć, a co jest równie ważne, to związek wnętrza domu z otaczają­cą przestrzenią zewnętrzną. Sta­wiając budynek na działce, dzieli­my ją na kilka różnych stref, od­miennie usytuowanych względem zewnętrznego otoczenia działki. Strefy te mogą się stać naturalnym przedłużeniem stref wnętrza do­mu, powiększając je przestrzennie. W ten sposób mamy szansę wyko­rzystać racjonalnie podstawowy walor domu jednorodzinnego – własny teren. Warunkiem jest jednak wybór projektu, który uwzględnia wielkość działki oraz jej orientację.

Analizując orientację działki musi­my brać pod uwagę zarówno usy­tuowanie dojazdu (ulicy) względem stron świata, jak i widokową atrak­cyjność poszczególnych kierunków. Zawsze bowiem niektóre kadry warto wyeksponować, a inne za­słonić.

W podobny sposób orientujemy otoczenie budynku, nie pozwala­jąc, by w ciągu dnia dom zacieniał nam taras czy ogród.

♦       Wybierając projekt myślmy nie tylko o tym, czy dany budynek zmieści się na działce. Starajmy się również rozważyć proporcje po­wierzchni zabudowanej do pozo­stałej części działki – to jeden ze składników odpowiedzi na pyta­nie: „Czy dom ma być parterowy, czy z piętrem?”

♦       Wszystko to są proste, pod­ręcznikowe zasady (zawiera je również katalog „Dom Dostępny. 50 projektów domów jednorodzin­nych. Praktyczny poradnik MURA­TORA dla budujących wiasny dom”). Nie zawsze jednak praktyka po­zwala ściśle trzymać się tych za­sad. Na przykad preferowane ze względu na słońce kierunki mogą być jednocześnie nieatrakcyjne pod względem widokowym.

W którą stronę obrócić wówczas uprzywilejowaną elewację? Spra­wa komplikuje się jeszcze bar­dziej, gdy rozważamy problem „dostępności” naszej działki. Jej fragmenty z zewnątrz łatwo do­stępne, zarówno w sensie dosłow­nym, jak i widokowym, dobrze nadają się jedynie na powiązanie z reprezentacyną, oficjalną strefą budynku. Ta część działki łączy podjazd, garaż i wejście z ulicą, stanowiąc naturalne przedłużenie strefy publicznej. Nie zapewnia jednak równie potrzebnej izolacji, poczucia intymności i bezpieczeń­stwa.

Nasz stosunek do tego, co w domu bardziej publiczne, a co prywatne, co służy integracji, a co izolacji, jest sprawą zmienną, uwarunkowa­ną kulturowo. Charakterystyczne, że na przykład w tradycyjnej zabu­dowie wiejskiej „białą izbę” umieszczano od strony drogi, kuch­nię zaś lokalizowano od strony po­dwórza.

Zwyczaj ten, sprzeczny z kanonem modernistycznym, przetrwał w wielu krajach, również w zabudowie miejskiej. Szukając rozwiązania optymalne­go, staramy się zwykle dopasować plan budynku do sytuacji poprzez lustrzane odbicie projektu lub jego obrócenie. Zastanawiamy się, jak powinno być usytuowane wejście. Czy ma ono „patrzeć” na ulicę, na dom sąsiada (z reguły położony najbliżej), czy też na tył działki?. Wybieramy między całkiem różny­mi schematami rozplanowania bu­dynku. I w końcu gubimy się w zbyt dużej liczbie wariantów. Oczywiście dużo łatwiej jest do­konać wyboru, gdy orientacja działki jest korzystna, ale sytu­acja taka w rzeczywistości nie zdarza się często.

Zdecydowana większość katalogowych projek­tów domów jednorodzinnych od­powiada jednak właśnie sytuacji korzystnej – i nie jest to przypad­kowe. Do przeciętnych wyobrażeń o domu idealnym lepiej bowiem pasuje założenie, że na działkę wjeżdża się na przykład z północ­nego wschodu, a teren łagodnie opada na południowy zachód, otwierając piękny, szeroki widok na okolicę. Jednak banalne sytu­acje często rodzą kiepską archi­tekturę. To, co w niej najciekaw­sze, czerpie siłę z ograniczeń i trudności.

Wejścia szukamy zwykle w cen­tralnej części budynku. Jego lokali­zacja od strony szczytowej lub w narożniku wydłuża wewnętrzną komunikację i pasuje bardziej do wnętrz otwartych, jednoprzestrzennych.

Z usytuowaniem wejścia łączy się określony program użytkowy, uło­żony zwykle według stałej sekwencji. Sposób, w jaki wracamy do domu lub witamy gości, przez swą powtarzalność, zmienia się w rytuał. Oglądając projekt warto jeszcze raz odtworzyć ten rytuał – na nasz użytek. Garaż, ganek, sień, szatnia, toaleta, schody, drzwi do kuchni i do salonu będą stanowić jego scenografię.